Juan Garmendia Armendariz
Juanito Garmendia, "Tximela" ezizenez ezaguna, bere anaia Blasi erreleboa hartuz hasi zen xaxalari lanetan. Arestian aipatu denez, bere aita zena ere badirudi horretan aritua zela noiz edo noiz.
Villabonak erreboteko 5 bat talde zituen garaian izan ziren bere lehen partidak, orduan txapelketa desberdinak baitzeuden bai herriko taldeen arten nola kanpokoekin. Horrenbeste partida egon izanak horiek astean zehar jokatzea ekarri zuen, eta orduan hasi zuen Juanitok bere xaxalari bidea.
Hasieran Beñaranekin txandakatu ohi zen, baina laster pasa zen Villabonan jokatzen ziren partiduetako xaxalari ofizial izatera. Ahots paregabea zuen. Partidak kantatzen zituenean Erreboteko Plazan, kale Berritik entzuten zitzaion. Juanito "Tximela" azken urtetan Villabonan erreboteko partida gehien kantatu dituen pertsona izan da, eta zeregin horretan urte gehien aritu den xaxalaria, ia hil arte jardun baitzuen.
Behar Zana K.E. elkarteak lan hori aitortu nahi izan zuen 2003an omenaldia eskainiz eta ohorezko bazkide izendatuz.
Carlos Etxenike "Etxenike II"
Carlos Etxenike Billabonako sakalari haundia genuen, plazagizona, urte askotan zehar erreboteko lehenengo taldeko benetako habea, eta erreboteko jokalarien belaunaldi guztiek jarraitu beharko dute eredu.
27 urterekin jokatu zuen lehenengo aldiz Billabonako errebote plazan 1950 eko ekainaren 4 ean “Behar zanaren” egunean, Hasparrengo taldearen kontra, eta egun hartan, gainera, irabazi egin zen, hamar urtez talde horren kontra galdu izan ondoren. Taldean Miguel Lertxundi, Luis Zapirain (guanteak), Antonio Arratibel (buelta motza), Antxon Lertxundi (pasamarra) eta Carlos Etxenike (sakalaria), partidu hartan ikusle gisa egon zen Victor Embil, oriotar erreboteko jokalari zaharra, 82 urte zituen orduan, eta Lehenengo munduki gerraren ondoren Iparraldean errebotea berpizteko hainbat lan egindako gizona genuen.
Juan de Irigoien ek “La Gaceta del Norte” egunkarian 1950 eko ekainaren 8 an honako hau zioen: “Actua de sacador Etxenike II, un zurdo que empalma finamente la pelota y la coloca rodando el “pique” y cargada de efecto que, en más de una ocasión, sorprendió a los “hasparrendarras”, hurtándoles la entrada holagada al resto”.
Carlos bere garaian, sakalari esker segurua eta osos zehatza izan bait zen. “Pike” mordoa lortu zuen, eta ondorioz, barneko lerroan bertan arraiak. Bere sakeak efecto izugarria eramaten zuen eta pelota Billabonako errebote pareteko ertz batetik erantzutera behartzen zuen errestoko lehenngo guateari. Harrigarria zen benetan.
Carlosek gainera, erreboteko jokalari gutxik bezela, berez ezkerra izanik, sakea ateratzerakoan eskubiko eskuan lotzen zuen larruzko guantea. Trebetasun honi esker, pasamarraren eskerraldea berehala babesten zuen, ez bait zuen lurretik jaso behar izaten sakea egiterakoan normalean “sakeko kanpoko” lurrean utzi ohi den guantea.
Carlosek lehenengo partidua jokatu zuenenan 27 urte zituen eta 40 urte geroago agur esan zigun, baina bidean ongi markatuta utzi du errebotea inoiz hil ez dadin.
Behartzanaren talde haundi hartatik Carlos Etxenike eta Imanol Arrillaga lehen guanteak, garaipen asko ekarri zituzten Billabonara.
Tolosan hasi zuen bere pelotari ibilbidea 20 urterekin A. Lertxundi rekin bikote eginez 1943 urtean eskuz binaka ezker paretean. Burgosekin jokatu zuen soldaduzka egiten zegoela 1946 ean. Eskuz binaka edo banaka honako pilotalekutan jokatu zuen, Tolosan, Hernani, Zizurkil, Aduna, Usurbil, Villabonan, Andoain, Ibarra, Urnieta, Donostiako Gros, Villarreal de Urretxun, Bera Bidasoan, Donostiako Antiguon, Legazpia, Beasainen, Amezketa, Astigarraga , Elizondon trinketean, Lasarte Oria, Añorga, Villafranca de Oria, Olazagutia eta Martutene .
Guztira 217 eskuzko partiduak jokatu zituen 1943 eta 1956 urte bitartean, Azken partidua 1956 urteko urtarrilak 26 ean Legazpian jokatu zuelarik Atano X eta Urcelay ren aurka De la Iglesia bikote zuelarik 22-16 em, emitzarekin.
1950 urtean errebotean 27 urterekin debuta izan zuen Villabonako errebote plaza testigu zelarik. Errebotean, Villabonan, Elizondo, Bayona, Plazentzia, Hasparren, Donostiako Atotxan mundiala jokatu zuen 1952 urtean Frantziaren aurka zilarrezko domina lortuz, Donibane Lohitzune, Zubieta, Baigorri, Urrugne, Doneztebe, Sara, Irurita, Villabonan bere azken errebote partidoa 1969 ko urriak 5 ean jokatu zuen eta bere ibilbideko azkena Zubietan 1969 ko urriak 19an FINALA irabaziz 9-13 Zubietaren aurka. Guztira 149 errebote partidu jokatu zituen, 111 nazioartekoak, 38 gipuzkoa edo nafarroko taldeen aurka.
- Carlos Etxenike Medalla al Mérito Deportivo
Sociedad de Villabona, Gipuzkoa, fundada en 1946 para el fomento pelotístico y del rebote en particular. Ha logrado durante tres años consecutivos el título de Campeón del "Torneo Internacional de Rebote" y la imposición de la Medalla al Mérito Deportivo al pelotazale Carlos Echenique. En con motivo de las Bodas de Plata se celebraron festejos entre los que se destacaba un partido de rebote entre los equipos de Villabona y Hendaya. Antonio BENGOECHEA.
- Carlos Etxenike Echeberria alkate
1936 urtean Juan Echenique Machiaren Beran jaiotako Villabonatarra Frankoren Guardia Zibilak atxilotua izan zen, beste hiru Villabonatar eta Gasteizen jaiotako bostgarren Villabonatar batekin batera 1936 azaroak 15 ean hilak, Oiartzungo kantera batetan eta lurperatuak leku Berako fosa ezezagun batean.
1978 urtean Juan Echenique ren emaztea zenak Ramona Etxeberriak, orduko alkate zen Luis Meriono Arregi ri alkateari atxiloketa eta hileta honen zihurtagiria eskaera egiten dio.
1979 ko auteskundeetan “Agrupación de electores” autetsien izenean Alkate izendatua izan zen.
1980 ean Carlos Etxenike Etxeberria alkateak Cipriano Cardenal Gasteizen jaiotako Villabonatarrari atxiloketa ideologia politikoagatik eta Oiartzungo kanteran tiroz hilda azaltzen denaren eta Beran lurperatua izan denaren zihurtagiria egiten du.
1983 urtean Karlos Etxenike Euskadiko Ezkerrako partidoarekin zinegotzi kargurako autatua izango da eta Alkate aukeratua.
Carlos EtxenikeIparraldeko Pilotarien Biltzarreko kidea izan zen.
Hegoaldeko Pilotarien Batzarra 1984 urtean sortu zutenen talde eragileko kide eta bazkidea izan zen.
Presidentea: Txomin Altube, Presidente ordezkoa: Julian Echevarria, Tesorero: Mikel Eizaguirre, Idazkaria: Josetxo Iraundegui, Vocales: Jose L Acarregui, Jose Mari Careaga, Carlos Echenique, Pello Egaña, Ruben Ortiz, Felipe Palacios, Jose Maria Palacios (Ogueta), Jose Luis Ubago, Gonzalo Vallejo.
Helburua hauekin sortu zuten, pilota eta pilotarien lana goraipatu, pilota jokoa zaindu mantendu eta sustatu, euskara den bezela gure kulturaren alor bat dela onartu eta babestu, pilotaren museoak sortu, pilotaren historiaren ikerketa sustatu.
Blas Garmendia Armendariz
Blas Garmendia 18ren bat urterekin hasi zen erreboteko xaxalari lanetan. Badirudi bere aita Agustin ere aritua zela noizbait errebote partidaren bat kantatzen, etxetik zetorkion beraz afizioa.
Bere lagun koadrila (José Ignacio Santamaria, Andoni Vidaurre, Juantxo Arrillaga eta Jesús Mª Beristain) errebotean jokatzen hasi zenean, 60. hamarkadan edo, bera partidak kantatzen hasi zen. Orduan xaxalari ofizial bat bazen, Ignacio Aya. Ondoren, Moisés Barbé aritzen zen xaxalari gisa, Amelburu dentistarekin txandakatuz, azken horrek k/ Nagusia 41.eko balkoitik kantatzen zuelarik, bozgorailurik gabe, egun berezietan (San Inazio…). Blas ondoren hasi zen.
Santamaria, Vidaurre, Arrillaga eta Beristainek osatutako taldeak, Blasekin batera, Behar Zana elkarteko zuzendaritzarekin desadostasunen bat izan zuen, eta denboraldi batez elkartetik kanpo egon ziren. Kale Nagusiko 31.ean zegoen "Exekiel" tabernan biltzen ziren. Izena ere jarri zioten taldeari: "Behar Dana". Cruz Martínez jaunak Behar Zanako lehendakaritza hartu zuenean egin zituzten pakeak eta Elkartean sartu ziren berriro. 1961. urtea zen.
Plazagizon adeitsua izanik, Blas era bat integratu zen taldean. Orduraino xaxalaria ez zen inoiz jokalariak gonbidatzen zituzten bazkari ofizialetara joaten, baina Blasek tradizio hori apurtu egin zuen eta gonbidatua izaten zen bai etxean nahiz kanpoan (Zubietan, Ainhoan, Hazparnen…) jokatzen zutenean. Taldeko beste bat zen.
Blasek zuen egonezinak bultzatuta, frantses eran kantatzen ikasi zuen (doinuarekin), eta noiz edo behin Iparralden ere kantatu izan zuen.
Garai hartan partida gutxi egon ohi zen, baina iritsi zen une bat Villabonak 5 talde zituena, eta orduan herriko txapelketa, Doneztebeko talde batekin… beste txapelketak lehiatzen hasi ziren. Astean zehar ere jokatzen ziren partidak eta ondorioz une honetan bere anaia Juanitori eman zion erreleboa.
Blasek udaletxeko balkoitik ere eman zituen erreboteko partidak egun berezietan (Santio jaiak), bere anaia Juanito xaxalari lanetan arituz plazan. Behar Zana elkartean kiroletako delegatu izan zen 1971. urtean, eta presidente izendatu zuten 1972.ean. Konpromiso handiko gizona, kargu desberdinak bete zituen bere bizitzan zehar:
- Behar Zana K.E. elkarteko presidente (1972)
- Villabonako Udaleko zinegotzi (1967-1973; 1983-1987)
- Jesusen Bihotza Ikastolako Zuzendaritza Batzordeko presidente (1978-1980)
- Gipuzkoako Batzar Nagusietan Batzarkide (1983-1991)
- Villabonako Jubilatuen Elkarteko Presidente (1996-1998)
Pedro Yarza, “Villabonako Besamotza”
Entre los guipuzcoanos merece especial mención Pedro Yarza Elizarán, "El Manco de Villabona", cuyo apodo denuncia su deformidad y su naturaleza. La notoriedad extraordinaria de Pedro Yarza, hijo ilustre de Villabona, radicaba en el desequilibrio producido por no contar con su brazo derecho que perdió cuando apenas tenía cuatro años, no obstante lo cual, consiguió derrotar al entonces invencible Chiquito de Eibar, en un partido mano a mano a 50 tantos que se celebró en 1886. Jugador único como pelotari, como hombre y como manco, fue seguramente el que más facetas interesantes presentaba al examen de la crítica. Su juego era nervioso y desigual, lleno de travesuras y de arranques. Exento, en general, de grandeza. La falta del brazo derecho inprimía al busto desarmonía, como un pájaro que tuviera sólo un ala, más extraño aún cuando con los movimientos secos y nerviosos del muñón semejaban a los de la cola de un volátil.
Poseía un maravilloso manejo de la cesta, y un reves fantástico cuando el contrario arrojaba la pelota a la derecha; una fuerza extraordinaria, una agilidad de felino y una resistencia inagotable. Era delantero completo, sus peligrosas marrullerías lucían en los remates en los primeros cuadros, extraordinarios y desconcertantes, que anulaban los esfuerzos y la maestría de todos los jugadores que se valían del brazo derecho.
Creó una escuela de pelotaris en Villabona, pudiendo ser considerado como el precursos de las modernas escuelas, y dejó tras de sí una lúcida herencia de artistas y de recuerdos.
FUENTE: "Dos siglos de Pelota Vasca. En defensa del juego del Rebote". Enrique Abril.
Teodoro Hernandorena
XX.mendean, erreboteak izan zuen suspertzaile eta babeslerik handienetakoa Teodo Hernandorena zizurkildarra izan zen. Zizurkilen jaioa 1898.urtean, txikitatik bizi izan zuen errebotea eta errebotearen inguruko giroa. Jokalari, xaxalari, antolatzaile, suspertzaile...Ikaragarri maite zuen. Jose Treku eta beste lagun batzuekin batera Errebote Zabalkunderako Euskal Elkartea sortu zuen 1930ean, eta lan handia egin zuten Gerra Zibilak erakunde hori eta bere lana hankaz gora jarri zuen arte; besteak beste, errebotearen arautegia argitara eman zuten liburuska batean 1932.urtean eta Donostian Maitena plaza berria eraikiarazi zuten, urte berean. Gerra ostean bere zaletasuna Iparraldean gozatu zuen urte luzez, eta Hegoaldera itzuli bezain laster, 70eko hamarkadan ia desagerturik zegoen errebotea suspertzen hasi zen, bereziki Gipuzkoako Beterrin eta Nafarroako Baztango herrian.
ITURRIA: Manuel Larramendi Kultur Bazkuna
